TÜRKİYE’DE KARBON-NÖTR SÜT ÜRETİMİNE GEÇİŞİN OLANAKLARI: “FARM ZERO C” MODELİNİN UYGULANABİLİRLİĞİ ÜZERİNE TEKNİK VE MEVZUATSAL BİR İNCELEME

1. Giriş

İklim değişikliğiyle mücadelede tarım sektörünün dönüştürülmesi, küresel sera gazı azaltım hedeflerinin başarılmasında kritik öneme sahiptir. Avrupa Birliği Yeşil Mutabakatı ve 2030 İklim Hedefleri doğrultusunda, birçok Avrupa ülkesinde tarımın sürdürülebilirleştirilmesine yönelik özgün projeler hayata geçirilmektedir. Bu bağlamda, İrlanda’nın Cork kentinde başlatılan “Farm Zero C” adlı proje, hem karbon nötr süt üretimini hedeflemesi hem de ekonomik sürdürülebilirlik ilkesinden ödün vermemesi açısından dikkat çekici bir örnek olarak öne çıkmaktadır. Bu rapor, söz konusu uygulamayı ayrıntılı olarak analiz etmekte ve Türkiye tarımı için çıkarımlarda bulunmaktadır.

2. Proje Özeti: “Farm Zero C” Nedir?

“Farm Zero C”, İrlanda’da Glenisk organik süt üreticileri, iklim bilimciler, tarım uzmanları, teknoloji firmaları ve üniversitelerin iş birliğiyle geliştirilen yenilikçi bir tarım projesidir. Ana hedefi, geleneksel süt üretimini karbon-nötr hale getirmek ve aynı zamanda çiftçiye ekonomik kâr sağlamaktır.

Proje, Cork bölgesindeki bir deneme çiftliğinde uygulanmaktadır ve aşağıdaki temel bileşenleri içermektedir:

• Sera gazı emisyonlarının ölçülmesi ve azaltılması

• Toprak karbon tutulumunun artırılması

• Hayvan yemlemesi, dışkı yönetimi ve enerji üretimi sistemlerinin dönüştürülmesi

• Yenilenebilir enerji kullanımı (özellikle biyogaz ve güneş)

• Veri izleme ve yapay zeka temelli karar destek sistemleri

3. Teknik Bileşenler

3.1 Karbon Ayak İzi Hesaplaması

Proje, IPCC metodolojisi ile çiftliğin yıllık emisyonlarını hesaplamaktadır. Başlıca emisyon kaynakları:

• Hayvan metan salımı

• Yem üretimi ve nakliyesi

• Gübre ve atık yönetimi

• Enerji kullanımı

3.2 Toprak Karbon Sekestrasyonu

Yeniden mera düzenlemesi ve bitki çeşitliliğinin artırılması yoluyla, toprakta karbon depolama kapasitesinin artırılması amaçlanmaktadır. Legümün (baklagil) ağırlıklı otlaklar tercih edilmiştir.

3.3 Enerji Yönetimi

Çiftliğe biyogaz tesisi kurulmuş, dışkılardan metan çıkarılarak enerjiye dönüştürülmektedir. Ayrıca süt sağım makineleri güneş enerjisiyle çalışmaktadır.

3.4 Hayvan Besleme ve Emisyon Azaltımı

Hayvanların yem rasyonlarına deniz yosunu (Asparagopsis) eklenerek metan üretimi %30 oranında azaltılmıştır.

3.5 Dijital İzleme

IoT tabanlı sensörlerle hayvan sağlığı, enerji tüketimi ve toprak nemi izlenmekte, çiftçilere karar destek sunulmaktadır.

4. Ekonomik Etki

Proje kapsamında yapılan ön hesaplamalara göre, karbon azaltımı sağlanırken süt üretim maliyetlerinde %5-7 oranında tasarruf sağlanmıştır. Enerji özerkliğiyle çiftliğin elektrik faturası %80 azalmıştır.

Ayrıca, karbon kredisi piyasasında “karbon-nötr süt” etiketli ürünlerin satış değeri %20 artış göstermiştir. Çiftçilerin gelirinde doğrudan artış gözlemlenmiştir.

5. Sosyal ve Kurumsal İşbirliği Modeli

“Farm Zero C” çok ortaklı bir yapıda kurgulanmıştır. Katılımcı kurumlar arasında:

• Glenisk organik süt üreticisi şirketi

• Teagasc (İrlanda Tarım ve Gıda Geliştirme Otoritesi)

• University College Cork

• Bord Bia (İrlanda Gıda Kurumu)

• Enerji ve çevre teknolojisi girişimleri

Proje, hem kamu-özel iş birliğine hem de çiftçi-STK-üniversite buluşmasına örnek teşkil etmektedir.

6. “Farm Zero C” Projesi ve Türkiye’de Süt Üretimi

İklim değişikliği ile mücadelede tarım sektörünün sera gazı emisyonlarını azaltacak biçimde dönüştürülmesi, 2053 net sıfır hedefi bulunan Türkiye için bir gerekliliktir. Özellikle metan salımında önemli paya sahip olan büyükbaş hayvancılığın, karbon ayak izini azaltacak biçimde yapılandırılması yönünde örnek modeller uluslararası düzeyde geliştirilmektedir. Bu bağlamda, İrlanda’da hayata geçirilen “Farm Zero C” projesi, karbon-nötr süt üretimini hedefleyen bütüncül bir modeldir. Bu çalışmada, söz konusu modelin Türkiye bağlamındaki uygulanabilirliği mevzuat, teknik altyapı, üretim deseni ve ekonomik koşullar açısından değerlendirilmektedir.

6.1 Türkiye’de Süt Üretiminin Durumu

TÜİK 2023 verilerine göre Türkiye’de yıllık süt üretimi yaklaşık 21 milyon ton düzeyindedir. Süt üretiminin bölgesel dağılımı ve ilgili altyapılar açısından değerlendirildiğinde, Ege, Marmara ve İç Anadolu bölgeleri başat rol oynamaktadır.

6.2 “Farm Zero C” Modeli ve Teknik Gereklilikler

6.2.1 Toprak Karbon Tutumu

Türkiye’de mera alanlarının %60’ından fazlası aşırı otlatma, erozyon ve yanlış kullanım nedeniyle karbon tutma kapasitesini kaybetmiştir. Modelin uygulanabilmesi için:

• Mera ıslah projelerinin yaygınlaştırılması

• Baklagil içeren yem otlarının desteklenmesi

• Uzun dönemli toprak analiz altyapısının kurulması gerekmektedir.

6.2.2 Hayvan Yemleme Teknolojileri

Metan salımını azaltmak için kullanılan “Asparagopsis” deniz yosunu Türkiye’de yetişmemektedir. Bu ürünün ithalatı ve yem katkısı olarak mevzuata entegrasyonu için Tarım ve Orman Bakanlığı’nın yem yönetmeliğinde düzenleme yapması gerekmektedir.

6.2.3 Biyogaz Üretimi

Türkiye’de hâlihazırda yaklaşık 180 biyogaz tesisi bulunmaktadır. Ancak bu tesislerin çoğu enerji piyasası odaklı olup çiftlik bazlı uygulamalar yaygın değildir. Ege ve Marmara bölgeleri biyogaz altyapısı açısından öncelikli adaylardır.

6.3 Mevzuat Analizi

6.3.1 İklim Kanunu ve Tarım

Haziran 2025 itibarıyla TBMM gündeminde olan “İklim Kanunu” taslağı, tarımsal üretimde karbon azaltımına dair açık yükümlülükler içermemektedir. Bu durum, gönüllü projeler için bir yasal boşluk oluşturmaktadır. “Farm Zero C” benzeri girişimlerin yaygınlaştırılması için şu yasal düzenlemeler gereklidir:

• Karbon Tarımı kavramının mevzuata girmesi

• Çiftçilere karbon kredisi geliri sağlayacak sistemin oluşturulması

• Hayvansal üretimde metan ölçümü ve raporlamasına dair düzenleme yapılması

6.3.2 Organik Tarım ve Karbon Piyasaları

Organik tarım yönetmeliği, çevreye duyarlı üretimi teşvik etse de karbon-nötrlük sertifikasyonuna dair bir hüküm içermemektedir. Avrupa Yeşil Mutabakatı ile uyumlu karbon etiketi sistemi kurmak, dış pazar erişimini güçlendirecektir.

6.4 Ekonomik ve Sosyal Koşullar

Türkiye’de küçük ölçekli aile işletmelerinin tarım sektöründeki payı oldukça yüksektir. Bu nedenle “Farm Zero C” modelinin doğrudan uygulanması yerine aşağıdaki yol haritası daha gerçekçidir:

1. Bölgesel Pilot Uygulamalar: Özellikle Ege ve Marmara bölgelerinde kooperatif temelli deneme çiftlikleri kurulmalıdır.

2. Destek Mekanizmaları: Karbon emisyonu azaltımı yapan çiftçiye prim ödemesi sistemi geliştirilmelidir.

3. Eğitim ve Yayım Faaliyetleri: Çiftçilere karbon hesaplama, yem yönetimi ve biyogaz tesisi işletimi konularında eğitim verilmelidir.

7. Uluslararası İyi Uygulama ve Türkiye İçin Öneriler

8. Türkiye İçin Çıkarımlar

Türkiye, özellikle Ege ve Doğu Anadolu bölgelerinde süt üretimi yapan küçük ve orta ölçekli işletmelere sahiptir. Bu bağlamda:

• Karbon-nötr üretim hedefi, Türkiye’nin iklim taahhütleri kapsamında tarım politikalarına entegre edilmelidir.

• Biyogaz üretimi ve yem yönetimi gibi uygulamalar, kırsal kalkınma projelerinde öncelikli hale getirilmelidir.

• Veri izleme ve iklim akıllı tarım sistemleri, Tarım ve Orman Bakanlığı’nın dijitalleşme stratejisine entegre edilmelidir.

• Kooperatifler ve birlikler, bu tür dönüşümleri yönlendirecek merkezî yapılar olarak desteklenmelidir.

“Farm Zero C” projesi, tarımda sadece emisyon azaltımı değil, aynı zamanda ekonomik sürdürülebilirlik ve çiftçi refahı hedeflerini eş zamanlı olarak ele alan bir örnek modeldir. Türkiye’deki tarım politikalarının, iklim dostu üretim ilkeleriyle uyumlu hale getirilmesi ve bu doğrultuda pilot projelerin başlatılması SÜRKAD tarafından önerilmektedir.

9. Sonuç ve Politika Önerileri

Türkiye’nin 2053 net sıfır hedefi doğrultusunda, tarım sektörünü iklim-dostu bir yapıya kavuşturmak kaçınılmazdır. “Farm Zero C” modeli, teknik ve ekonomik açılardan doğrudan uygulanabilir olmasa da, aşağıdaki adımlarla Türkiye’de bir “iklim-akıllı tarım dönüşümü” başlatılabilir:

• Ulusal düzeyde Karbon Tarımı Eylem Planı hazırlanmalıdır.

• Tarım desteklemeleri, karbon emisyonu performansına göre yeniden yapılandırılmalıdır.

• Yerel yönetimler, kırsal kalkınma projelerinde karbon-nötr üretimi desteklemelidir.

• Tarım-Gıda-İklim alanlarında çalışan STK’lar ve üniversiteler, çiftçilerle doğrudan işbirliği içinde çalışmalıdır.

10. Kaynakça

• TÜİK (2024). Tarımsal Üretim İstatistikleri.

• IPCC (2023). AR6 Climate Change and Land Report.

• Tarım ve Orman Bakanlığı (2023). Organik Tarım Değerlendirme Raporu.

• European Commission (2022). EU Climate Adaptation Strategy.

• Farm Zero C. (2024). www.farmzeroc.ie

• Glenisk Ltd. (2023). Carbon Neutral Dairy Pilot Report.