İKLİM ADALETİ VE SOSYAL EŞİTSİZLİKLER: KIRILGAN GRUPLAR

1. GİRİŞ

İklim değişikliği, sadece bir çevre krizi değil, aynı zamanda sosyal adalet, yoksulluk, toplumsal cinsiyet, sağlık ve kentsel yaşam gibi alanlarda derin etkiler yaratan bütüncül bir çözüm gerektiren karmaşık bir sorundur. İklim adaleti, bu etkilerin hangi gruplar üzerinde ne şekilde yoğunlaştığını inceleyerek sosyal eşitsizlikleri ortadan kaldırmayı amaçlayan, etik ve kapsayıcı bir yaklaşımdır. Bu bilgi notu, Türkiye özelinde iklim değişikliğinin sosyoekonomik etkilerini değerlendirmekte ve politika yapıcılara somut çözümler sunmaktadır.

2. İKLİM ADALETİ KAVRAMSAL ÇERÇEVE

İklim adaleti, sera gazı emisyonlarından en az sorumlu olan grupların iklim krizinin etkilerinden orantısız şekilde etkilenmesi gerçeğinden hareketle gelişen bir kavramdır. Bu kavram; şöyle tanımlanabilir:

• Prosedürel Adalet: Karar alma süreçlerine katılım hakkı.

• Dağıtımcı Adalet: Kaynakların ve risklerin eşit paylaşılması.

• Türlerarası ve Kuşaklararası Adalet: Gelecek nesillerin ve diğer türlerin haklarının korunması.

3. TÜRKİYE’DE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ VE KIRILGAN GRUPLAR

3.1 Sosyoekonomik Eşitsizlikler

Türkiye’de iklim değişikliği kaynaklı afetlerden en çok etkilenen gruplar genellikle düşük gelirli, eğitim seviyesi düşük, kentsel hizmetlere erişimi sınırlı ve mekânsal olarak çeperlerde yaşayan topluluklardır. 2023 yılında meydana gelen sel, orman yangını ve kuraklık olaylarının %70’inden fazlası bu grupları etkilemiştir (AFAD, 2024).

3.2 Toplumsal Cinsiyet ve İklim

Kadınlar, ev içi emeğinin yüksekliği, sosyal güvence eksikliği ve afet durumlarında tahliye/erişim zorlukları nedeniyle iklim değişikliğinin etkilerine karşı daha savunmasızdır.

3.3 Kırsal Alanlar ve Tarımda Çalışanlar

Tarım sektöründe çalışan mevsimlik işçiler, özellikle kadın ve çocuk emeği yoğun olanlar, öngörülemez hava olaylarından dolayı gelirsizlik ve barınma sorunları yaşamaktadır.

3.4 Mülteciler

Suriyeli mültecilerin yoğun yaşadığı alanlar, çevresel riskler (sel, heyelan, altyapı yetersizliği) açısından çok daha kırılgandır.

4. İSTATİSTİKİ GÖSTERGELERLE ADALETSİZLİK

• Afetlerden Etkilenme: Düşük gelirli bireyler, afetlerden neredeyse 8 kat daha fazla etkilenmektedir. Bu, afet öncesi konut güvenliği, altyapı yetersizliği ve afet bölgesiyle mekânsal yakınlık gibi etkenlerle ilişkilidir.

• Barınma Sorunu: Düşük gelirli grupların %58’i afet sonrası barınma sorunu yaşarken, bu oran yüksek gelirli gruplarda yalnızca %4’tür. Bu fark, afetlere hazırlıklı olma düzeyi ve ekonomik dayanıklılık ile doğrudan ilişkilidir.

• Yardıma Erişim: Yüksek gelirli grupların %78’i afet sonrası yardımlara kolaylıkla erişirken, düşük gelirli gruplarda bu oran yalnızca %28’dir. Bu durum, sosyal koruma mekanizmalarının adil ve erişilebilir olmaması nedeniyle “yardım eşitsizliği” sorununu gündeme getirmektedir.

5. POLİTİKA ÖNERİLERİ

5.1 Yasal ve Kurumsal Çerçevenin Gözden Geçirilmesi

• TBMM gündemindeki İklim Kanunu Tasarısı’na “sosyal adalet ilkesi” açıkça eklenmelidir. Bu çerçevede, karbon piyasaları ve yeşil finans uygulamalarının doğrudan veya dolaylı olarak düşük gelir gruplarına mali yük bindirmemesi sağlanmalıdır.

• Karbon yutağı alanların kullanımı (orman, mera, sulak alan) özelinde yapılan projelerde yerel halkın sosyoekonomik etkilenme düzeylerini değerlendiren sosyal etki analizleri zorunlu hale getirilmelidir.

5.2 Yerel Çapta Adil Dönüşüm Programları

• Belediyeler, iklim uyum planlarını hazırlarken en az bir “toplumsal kırılganlık” analizi yapmakla yükümlü olmalıdır. Bu analizde yaş, cinsiyet, engellilik, gelir düzeyi ve göçmenlik durumu göz önüne alınmalıdır.

• Mahalle bazlı afet risk haritaları, meteorolojik risk verileriyle entegre edilmeli; bu haritalar kamuya açık ve erişilebilir platformlarda yayınlanmalıdır.

• 2022 yılı itibarıyla sadece 17 belediyede afet direnç haritalama sistemi bulunmaktadır. Bu sayı 81 ilin tamamına yaygınlaştırılmalıdır (Kentsel Dirençlilik Raporu, 2023).

5.3 Sosyal Koruma ve Destek Önlemleri

• Tarımda çalışan hanelerin %61’i sigortasızdır. Bu nedenle iklim kaynaklı kuraklık, dolu ve sel gibi olaylara karşı çiftçilere yönelik bölgesel mikro sigorta sistemleri kurulmalı ve bu sigortalar devlet sübvansiyonuyla desteklenmelidir.

• Kadınların afet sonrası barınma ve yeniden yerleşim süreçlerinde daha yüksek oranda hak ihlali yaşadığı saptanmıştır (Kadın Emeği Raporu, 2023). Bu bağlamda kadınlara özel geçici konaklama ve psikososyal destek birimleri kurulmalıdır.

• Engelli bireyler için afet erken uyarı sistemleri, sesli ve görsel olarak ikili düzeyde geliştirilmeli; afet tahliye tatbikatlarında engelsiz erişim ilkesine göre düzenleme yapılmalıdır.

5.4 Veri Tabanlı Politika ve Gözlem

• TÜİK, yerel düzeyde “İklim Kırılganlık Endeksi” geliştirerek belediyelerle paylaşmalı, bu endeks 5 temel başlıkta kırılım içermelidir: Gelir, barınma durumu, altyapı erişimi, sağlık durumu ve çevresel risk.

• Ulusal İklim Risk Gözleme Sistemi (UİRGS), meteoroloji, AFAD, belediyeler ve sivil toplumun eşgüdümünde çalışacak şekilde kurulmalı; sistemin çıktıları yıllık olarak kamuya açık raporlarla paylaşılmalıdır.

• 2023 yılı itibarıyla Türkiye’de iklim risklerini ölçen bütünleşik bir açık veri platformu bulunmamaktadır. Avrupa’daki örnekler (ör. Climate-ADAPT) model alınarak bir e-portal hayata geçirilmelidir.

6. SONUÇ

İklim adaletini merkeze alan bir dönüşüm, yalnızca emisyon azaltımı değil; aynı zamanda sosyal kapsayıcılık, demokratik katılım ve toplumsal dayanışmayı da güçlendirecektir. Türkiye’nin ulusal ve yerel politikalarını, kırılgan grupların sesi ve ihtiyacı doğrultusunda şekillendirmesi, iklim kriziyle başa çıkma kapasitesini artıracaktır.

Kaynakça

• Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2022). Afet ve Sosyal Eşitsizlik Göstergeleri.
• AFAD. (2021–2023). Afet Sonrası Sosyal Etki Değerlendirme Raporları.
• TEPAV. (2023). Türkiye’de Kırılgan Gruplar ve İklim Krizi.
• Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2024). İklim Kanunu Tasarısı ve Uyum Stratejisi.
• SÜRKAD. (2025). Kentli Hakları ve İklim Adaleti Perspektifi Raporu.
• IPCC. (2023). Sixth Assessment Report: Impacts, Adaptation and Vulnerability.
• Kentsel Dirençlilik Raporu. (2023). Türkiye Belediyeler Birliği.
• Kadın Emeği Raporu. (2023). Kadın Koalisyonu Vakfı.